دبیرستان زنده‌یاد حاج سید حسین نوایی

قُمپُز در کردن:

این اصطلاح از زمان جنگ دولت عثمانی با ایران مورد استفاده قرار گرفت. قمپز نوعی توپ جنگی سرپر بود که دولت امپراطوری عثمانی در جنگهایش با ایران به کار می‌برد. قمپز اما برخلاف توپ‌های جنگی دیگر، هیچ اثر تخریبی نداشت و تنها در نقاط کوهستانی شلیک می‌شد تا با کمک پژواک صدا در کوهستان، صدای مهیبی تولید کند و موجب رعب و وحشت سربازان ایرانی شود. این توپ گلوله‌ای نداشت و فقط در آن مقدار زیادی باروت می‌ریختند و پارچه‌های کهنه و مستعمل را  با سنبه داخل آن می‌کردند و می‌کوبیدند تا کاملاً سفت و محکم شود و سپس آن را شلیک می‌کردند. چندی بعد که ایرانیان به ماهیت دروغین و توخالی این توپ‌ها پی بردند، اصطلاح «قمپز در کردن» را برای ادعایی که سر و صدای زیادی دارد  اما بی‌اثر و دروغین است به کار می‌بردند.

لُغُز خواندن:

در لغت‌نامه دهخدا، معنای لغز که از نظر دستوری «مصدر مرکب» تعریف شده، این طور بیان شده است: «بر کسی عیب گرفتن، به کنایه از کسی بد گفتن، کرکری خواندن.» اصطلاح لغز خواندن وقتی استفاده می‌شود که کسی از روی دشمنی یا حسادت و مدعی بودن، حرفی بزند یا از کسی بدگویی کند. هرچند گفته می‌شود لغز، نام دیگر علم «منطق» هم بوده است و فیلسوفان باستان علم منطق را به نام لغز می‌خواندند. شاید به همین دلیل باشد که لغز را کلام پیچیده و غیرقابل درک هم معنا کرده‌اند.

ان قُلت آوردن:

ریشه این واژه عربی از یک جمله آمده است. در واقع معنای واژه به واژه این عبارت، «اگر تو بگویی» است. این  تکه کلام وقتی به کار می‌رود که مخاطب سعی در ایراد گرفتن و اشکال تراشی  بیهوده از حرف‌های گوینده و یا کار و عمل او را داشته باشد. آن موقع است که گوینده تذکر می‌دهد: «ان قلت نیار»!

آمپاس:

آمپاس از واژه آلمانی Engpass  گرفته شده و وارد زبان فارسی شده است. این واژه آلمانی در لغتنامه دهخدا به معنای تنگنا ، فشار و کار انجام شده آمده است.

آچمز:

شطرنج بازها این اصطلاح را خیلی خوب می‌شناسند. این اصطلاح که ریشه ترکی دارد، در شطرنج وقتی استفاده می‌شود که یکی از مهره‌های شطرنج در موقعیتی قرار می‌گیرد که اگر حرکت داده شود، مهره شاه در موقعیت کیش قرار می‌گیرد و بنابراین چاره‌ای ندارد جز این که یا از جایش حرکت نکند و یا این که مهره شاه به خانه‌های دیگر منتقل شود تا از خطر کیش دور شود. معمولاً مهره‌هایی که در موقعیت آچمز قرار می‌گیرند، با همین ترفند توسط حریف از جریان بازی خارج می‌شوند. بنابراین اصطلاح آچمز شدن وقتی استفاده می‌شود که فردی در موقعیت انجام شده قرار بگیرد و چاره‌ای نداشته باشد جز این که کاری را به اجبار انجام دهد. معنای لغوی آچمز در زبان ترکی هم «بازنشدنی» است.

ضرس قاطع:

این اصطلاح از دو واژه تشکیل شده است. ضرس به معنای دندان تیز و برنده است. امّا این اصطلاح دو کلمه‌ای وقتی به کار می‌رود که بخواهند از چیزی، حرفی یا کاری با قاطعیت دفاع کنند. آن موقع است که می‌گویند: «به ضرس قاطع می‌گم ...»